ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ... ΑΠΟ ΤΟ 733 - 1456

Από το 733 έως το 1456

Μαρμάρινο θωράκιο από τα τέλη του 10ου αι. - αρχές 11ου αι. (Εικόνα: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο)

Όταν το 733, με απόφαση του αυτοκράτορα Λέοντος του Γ' του Ισαύρου, η Εξαρχία της Θεσσαλονίκης απεσπάσθη από τη Ρώμη και υπήχθη στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως «διά το υπό των εθνών κατέχεσθαι τον πάπαν της πρεσβυτέρας Ρώμης», ήταν επόμενο ν' ακολουθήσουν και οι μητροπόλεις και επισκοπές που υπάγονταν σ' αυτή, και ανάμεσα τους, βέβαια, και η Αθηνών. Τον 8ο αι. πιθανότατα (οι πηγές δεν είναι αρκούντως σαφείς), η επισκοπή Αθηνών προήχθη σε αυτοκέφαλη επισκοπή, κατόπιν σε αρχιεπισκοπή και τέλος σε μητρόπολη. Η προαγωγή σε μητρόπολη υπολογίζεται να έγινε γύρω στο 787 ή το πολύ ως τα μέσα του 9ου αι., δεδομένου ότι η ακριβής χρονολόγηση των σωζόμενων Τακτικών, που μας πληροφορούν σχετικά, δεν είναι δυνατή, γιατί σε μερικά από αυτά έχουν ενταχθεί προφανώς και παλαιότερα στοιχεία (ίσως και του 7ου αιώνα), όμως ως αφετηρία των πρώτων από αυτά λαμβάνεται τουλάχιστον η Ζ' Οικουμενική Σύνοδος (787) και τέρμα τα τέλη του 9ου αι. Ως προς την «Τάξιν προκαθεδρίας των Μητροπολιτών» δυστυχώς τα παλαιότερα σωζόμενα «Τακτικά» (Jean Darrouzes, Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, Paris 1981) παρουσιάζουν πάλι συναφείς δυσεπίλυτες δυσκολίες.

Η αγία Αικατερίνη από το Παρεκκλήσιο Αγ. Νικολάου Σπηλιάς Πεντέλης του 1233-1234 (Εικόνα: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο)

Για τούς κρίσιμους 8ο και 9ο αι. σημειώνονται τα εξής: Notitia 2 (8ος-9ος αι.): «λδ' επαρχία Ελλάδος· ο Αθηνών» (34ος επί συνόλου 37 μητροπολιτών). Notitia 3 (τέλη 8ου η αρχές 9ου αι.): «μη' επαρχία Ελλάδος· ο Αθηνών» (48ος επί συνόλου 49 μητροπολιτών). Notitia 5 (9ος αι.): Δεν καταγράφεται στη σειρά των μητροπολιτών, όπως στα προηγούμενα «Τακτικά», αλλά σημειώνεται: «Είσί δε και οι αποσπασθέντες εκ της ρωμαϊκής διοικήσεως, νυν δε τελούντες υπό τον θρόνον Κωνσταντινουπόλεως (...) επαρχία Ελλάδος· ο Αθηνών». Notitia 6 (9ος αι.): «Εισίν και οι υπό την Δύσιν επαρχία Σικελίας· ο Συρακούσης, ο Θεσσαλονίκης, ο Αθηνών» (ως το 965 η Σικελία, επομένως και οι Συρακούσες, ανήκαν στο βυζαντινό κράτος). Notitia 7 (Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικολάου Μυστικού, 901-902): «κη’ αι Αθήναι» (28ος, επί συνόλου 51 μητροπολιτών). Τη σειρά αυτή (28ος) ο Αθηνών συνεχίζει να κατέχει ως και τον 12ο αι., ενώ επί Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου του Γέροντος (1282-1328) κατεβαίνει 35ος. Έτσι, ο Αθηνών, μητροπολίτης της «επαρχίας Ελλάδος» (Στερεάς) ή και «πάσης Ελλάδος» στη σειρά των μητροπολιτών αρχικά (τέλη 8ου-μέσα 9ου αι.) είναι 34ος, κατόπιν 48ος και από τις αρχές του 10ου αι. έως και τον 12ο αι. 28ος, ενώ επί Ανδρόνικου Β' 35ος, για να επανέλθει στην 28η θέση επί Ανδρόνικου Γ' Παλαιολόγου (1328-1341). Στα τέλη πιθανότατα του 14ου αι. και το α' μισό του 15ου αι. ανεβαίνει στην 21η θέση.

Η Παναγία Γοργοεπήκοος (Άγιος Ελευθέριος) δίπλα στον Καθεδρικό Ναό Αθηνών - τέλη 12ου αι. (Εικόνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών)Ως προς τον αριθμό των επισκοπών, τον 9ο αι. στον μητροπολίτη Αθηνών υπάγονται 39 επισκοπές, που η ταύτιση σήμερα δεν είναι για όλες ευχερής και επιτυχής, πλην όμως βρίσκονται όλες στην Ανατολική Στερεά και την Εύβοια: Κύδνας (Κύθνου), Κεού (Κέας), Βαλιαμίνας (Ταλαμίνης, Σαλαμίνος), Μύκων, Λιτνάδας (Τανάγρας), Οσπέους (Σκύρου), Εδέψου (Αιδηψού), Πορτίνου (Πορθμού Εύβοιας), Κάποιας (Καρυστίας), Θερμοπυλών (Θερμοπυλών), Σκαπφείας (Σκαρφίας, στη Λοκρίδα), Ελατίας, Αβαΐας (Άβας η Άβης Φωκίδος), Οπής (Οπούντος), Αναστασίας, Βομελίτου, Αντιέδου ή Ανθόδων (Ανθηδώνος Βοιωτίας), Θηβαΐδου (Θηβών), Δρυμίας (στη Λοκρίδα), Ύττου, Κηρονίας (Χαιρώνειας), Κοπονίας (Κορωνίας), Όλας (Αυλώνος), Επίας (Ευριπίας, Ευρίπου), Θηθήπου (Τιθώρας, Τιθορέας), Λιβαδειάς, Πλατιάς (Πλαταιών), Τλεσίνας (Ελευσίνας), Δαύμας η Δαύλιας (Διαυλείας), Μεδάπας ή Μαγάρων (Μεγάρων), Αμφησίας (Αμφίσσης), Δελφών, Αμβροσίας ή Αμβρόσου (Αμβρύσου Παρνασσίδος), Αμπισύρας (Αντίκυρας), Στίπης (Στειρίου), Θησάβας (Θεσπιών), Εδοσθήνας (Αιγοσθένων), Πάδου ή Παγών (Πηγών Μεγαρίδος) και Μεδάρας. Στις αρχές του 10ου αι., επί πατριάρχη Νικολάου Α' Μυστικού (901-907), στον Αθηνών υπάγονται οι ακόλουθες 10 επισκοπές: Ευρίπου, Δαύλειας (Διαυλείας), Κορώνειας, Άνδρου, Ωρείου (Ωρεού), Σκύρου, Καρύστου, Πορθμού, Αυλώνος και Σύρας (Notitia 3).

Στα περισσότερα χρόνια της Φραγκοκρατίας στην Αθήνα (1204-1456) ο ορθόδοξος μητροπολίτης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την έδρα του, την οποία κατέλαβε Λατίνος αρχιεπίσκοπος, το Πατριαρχείο όμως Κωνσταντινουπόλεως συνέχισε σε όλα αυτά τα χρόνια να χειροτονεί μητροπολίτες Αθηνών, οι οποίοι ή διέμεναν στην Κωνσταντινούπολη ή με τον τίτλο του «Προέδρου» ποίμαιναν άλλες μητροπόλεις. Οι ορθόδοξοι ιερείς κατά την περίοδο αυτή χειροτονούνταν από διερχόμενους ορθοδόξους αρχιερείς, προκειμένου όμως να τους επιτραπεί ν' ασκήσουν τα καθήκοντά τους ήταν υποχρεωμένοι να ασπάζονται το χέρι του Λατίνου αρχιεπισκόπου και έτσι να δηλώνουν την υποταγή τους σ' αυτόν.

Ο Μιχαήλ Χωνιάτης από το Ναό του Αγίου Πέτρου στα Καλύβια Κουβαρά Αττικής (Εικόνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών)Η κατάσταση αυτή κράτησε έως τα τέλη του 14ου αι., ώσπου δηλαδή την Αθήνα άρχισε να κυβερνάει η φλωρεντινή οικογένεια Ατζαϊώλη, οπότε, με πολλές όμως δυσκολίες και διακυμάνσεις, επετράπη η εγκατάσταση ορθόδοξου μητροπολίτη στην Αθήνα, ο οποίος πλέον δεν διέμενε στην Ακρόπολη (την οποία συνέχιζε να κατέχει ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος), αλλά σ' έναν ταπεινό οικίσκο στις παρυφές του λοφίσκου του Αρείου Πάγου και ως μητροπολιτικό του ναό είχε τον εκεί κοντά ευρισκόμενο ναΐσκο του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτη. Κατά το τέλος της περιόδου αυτής (15ος αι.), ο Ορθόδοξος Ποιμενάρχης των Αθηνών έφερε, όπως γράφει ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, τον τίτλο «Μητροπολίτης Αθηνών, Έξαρχος απάσης Ελλάδος, Πρόεδρος Θηβών και Νέων Πατρών». Λίγο πριν, το 1371, επί πατριάρχη Φιλόθεου, είχαν υπαχθεί και οι επισκοπές Νέων Πατρών (Υπάτης) και Αιγίνης.

Στο διάστημα αυτό των επτακοσίων ετών (733-1456) αρκετοί σπουδαίοι αρχιερείς κόσμησαν τον θρόνο των Αθηνών. Ανάμεσά τους ο Ιωάννης ο Βλαχερνίτης (1145-1160), ο οποίος πήρε μέρος σε σύνοδο που συνεκλήθη στο παλάτι των Βλαχερνών, ο Νικόλαος ο Α' ο Αγιοθεοδωρίτης (1166-1175), άνδρας μεγάλης παιδείας και εκκλησιαστικής δραστηριότητας, και ο Μιχαήλ Χωνιάτης Ακομινάτος (1181-1222).