ΑΛΛΟΙΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΙΕΡΩΜΕΝΟΥ ΣΥΜΒΟΛΟΥ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ

Εἶναι γνωστὸν ὅτι ἡ Α' καὶ Β' Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι καθόρισαν τὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως, ποὺ ἀναφέρεται στὰ βασικὰ σημεῖα τῆς πίστεως γιὰ τὸν Τριαδικὸ Θεό, τὴν ἐνσάρκωση τοῦ Δευτέρου Προσώπου τῆς Ἁγίας Τριάδος, τὴν Ἐκκλησία καὶ τὴν αἰώνια ζωή. Καὶ μάλιστα ἡ Γ' Οἰκουμενικὴ Σύνοδος μὲ τὸν τρίτο (3) ὄρο της, τὸν ὁποῖο ἔχει ἐπικυρώσει καὶ ἡ Δ' Οἰκουμενικὴ Σύνοδος, ἀπαγορεύει κάθε ἀλλοίωση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως, μὲ προσθαφαίρεση ἡ παραχάραξή του.  

Κύριο περιεχόμενο.

Οἰκουμενικῆς Συνόδου, σὲ ἐπιστολή του πρὸς τὸν Ἀντιοχείας Ἰωάννη, ὅταν τοῦ γράφη μεταξὺ τῶν ἄλλων ὅτι δὲν ἐπιτρέπεται «ἡ λέξιν ἀμεῖψαι τῶν ἐγκειμένων ἐκεῖσε (στὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως) ἡ μίαν γοῦν παραβῆναι συλλαβήν». Καὶ σὲ ἄλλη ἐπιστολή του πρὸς τὸν Βερροίας Ἀκάκιον ἐπαναλαμβάνει τὰ ἴδια: «ὥστε καὶ πάντας ὁμολογεῖν τὲ καὶ πιστεύειν οὕτω καὶ διδάσκειν, μήτε προστεθέντος τινός, μήτε μὴν ὑφημένου» (Ἰωάννου Καρμίρη, Τὰ δογματικὰ καὶ συμβολικὰ μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, τόμ. 1, σέλ. 147, σήμ. 3).Τὴν ἀκριβῆ ἔννοια τοῦ ὄρου αὐτοῦ καταγράφει ὁ ἅγιος Κύριλλος Ἀλεξανδρείας.

Παρὰ τὶς σαφέστατες αὐτὲς ἀπαγορεύσεις οἱ Φράγκοι κατ' ἀρχὰς καὶ στὴν συνέχεια οἱ Λατίνοι εἰσήγαγαν στὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως τὸ Filioque, ὅτι δηλαδὴ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα δὲν ἐκπορεύεται ἐκ μόνου του Πατρός, ἀλλὰ ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Ἔτσι, αὐτὴ ἡ εἰσαγωγὴ καὶ ὅλη ἡ θεολογία ποὺ συνδέεται μὲ αὐτήν, εἶναι ἡ βασικὴ δογματικὴ διαφορὰ μεταξὺ τῶν Ὀρθοδόξων καὶ τῶν Παπικῶν.

Πάνω στὸ θέμα αὐτὸ ἐγράφησαν πολλὲς πραγματίες. Πέρα ἀπὸ τὸ θεολογικὸ μέρος τοῦ θέματος οἱ ἅγιοι Πατέρες ὑποστήριξαν ὅτι ἦταν λάθος τῶν δυτικῶν νὰ προσθέσουν κάτι στὸ Σύμβολο τὸ ὁποῖο ἐθέσπισαν οἱ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι, πράγμα τὸ ὁποῖο δὲν εἶχαν κανένα δικαίωμα νὰ πράξουν. Τὸν ὄρο τῆς Γ' Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἐπικαλέσθηκε ὁ ἱερὸς Φώτιος κατὰ τῆς εἰσαγωγῆς στὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως ἀπὸ τοὺς Φράγκους τοῦ Filioque, τὸ ἴδιο ἔπραξε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ ἅγιος Μάρκος ὁ Εὐγενικὸς στὴν Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας καὶ πολλοὶ ἄλλοι ἅγιοι Πατέρες.

* * *

Τελευταία, σὲ ἕνα μικρὸ βιβλιαράκι ποὺ ἐξέδωσε τὸ περιοδικὸ «30Days», μὲ τίτλο «ὅποιος προσεύχεται σώζεται», καταγράφονται οἱ βασικὲς προσευχὲς μὲ τὶς ὁποῖες πρέπει νὰ προσεύχονται καθημερινὰ τὰ μέλη τῆς «Καθολικῆς Ἐκκλησίας» ἀλλὰ καὶ μερικὰ βασικὰ σημεῖα τῆς πίστεώς τους. Τὸ βιβλιαράκι αὐτὸ τὸ προλογίζει ὁ τότε Καρδινάλιος Joseph Ratziger (ὁ σημερινὸς Πάπας Βενέδικτος) μὲ κείμενό του ποὺ ἔγραψε τὴν 18 Φεβρουαρίου 2005, λίγους μῆνες πρὶν ἐκλεγῆ Πάπας.

Στὴν ἀρχή, μετὰ τὸ «εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος», παρατίθεται τὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως. Ὅμως, ὅπως μπορεῖ νὰ παρατηρήση κανείς, δὲν εἶναι τὸ Σύμβολο τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, ἀλλὰ ἕνα συντετμημένο Σύμβολο, ποὺ μπορεῖ νὰ ἀπαγγελθῆ καὶ ἀπὸ πολλοὺς ἑτεροδόξους Χριστανούς. Ἐνῶ μέχρι τώρα ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι ὑποστηρίζαμε ὅτι οἱ Παπικοὶ πρέπει νὰ ἀφαιρέσουν τὸ Filioque ἀπὸ τὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως, τώρα στὸν τύπο αὐτὸ τοῦ Συμβόλου ἀφαιρέθηκαν πολλὲς φράσεις καὶ προστέθηκαν ἄλλες.

Θὰ παρατεθῆ αὐτὸ τὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως, ὅπως παρατίθεται στὸ βιβλιαράκι ποὺ προαναφέραμε, καὶ στὴν συνέχεια θὰ γίνουν οἱ σχετικὲς ἐπισημάνσεις.

«Πιστεύω εἰς τὸν Θεόν, Πατέρα παντοκράτορα, Ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γής. Καὶ εἰς τὸν Ἰησοῦ Χριστόν, τὸν Υἱόν Του καὶ Κύριό μας, συλληφθέντα ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καὶ γεννηθέντα ἐκ τῆς Παρθένου Μαρίας, παθόντα ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου, σταυρωθέντα, θανόντα καὶ ταφέντα. Κατελθόντα εἰς τὸν ἅδη καὶ τὴν τρίτη ἡμέρα ἀναστάντα καὶ πάλιν ἐκ νεκρῶν. Ἀνελθόντα εἰς τοὺς οὐρανοὺς καὶ καθεζόμενον ἐκ δεξιῶν του Παντοκράτορος Θεοῦ Πατρός, ἀπὸ ὅπου θὰ ἔλθη νὰ κρίνη ζῶντες καὶ νεκρούς. Πιστεύω εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιο, τὴν ἁγία Καθολικὴ Ἐκκλησία, τὴν κοινωνία τῶν ἁγίων, τὴν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν, τὴν ἀνάστασιν τοῦ σώματος καὶ ζωὴν αἰώνιον. Ἀμήν».

Συγκρίνοντας τὸν τύπο αὐτοῦ του Συμβόλου τῆς Πίστεως μὲ τὸ καθιερωμένο Σύμβολο τῆς Πίστεως ὅπως διατυπώθηκε ἀπὸ τὶς Α' καὶ Β' Οἰκουμενικὲς Συνόδους, παρατηροῦμε ὅτι ὑπάρχουν μεγάλες διαφορές. Θὰ τὶς ἐντοπίσουμε.

Ἀπὸ τὸ πρῶτο ἄρθρο, στὸ ὁποῖο γίνεται λόγος γιὰ τὸν Θεὸ-Πατέρα, ἀφαιρεῖται ἡ λέξη «ἕνα». Μὲ αὐτὴν τὴν ἀπαλοιφή, δὲν γίνεται λόγος γιὰ ἑνιαία οὐσία - φύση στὸν Θεό.

Γιὰ τὸν Πατέρα ἀφαιροῦνται ἐπίσης οἱ ἑξῆς φράσεις: «ὁρατῶν τὲ πάντων καὶ ἀοράτων» (ποιητήν).

Γιὰ τὸν Υἱό, τὸ Δεύτερο Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἀφαιρεῖται τὸ «καὶ εἰς ἕνα Κύριον», προστίθεται δὲ ἡ φράση «καὶ Κύριό μας».

Ἐπίσης ἀφαιροῦνται καὶ οἱ ἑξῆς φράσεις - ὄροι : «τὸν Μονογενῆ» (Υἱόν), «τὸν ἐκ τοῦ Πατρὸς γεννηθέντα πρὸ πάντων τῶν αἰώνων. Φῶς ἐκ φωτός, Θεὸν ἀληθινὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ, γεννηθέντα οὐ ποιηθέντα, ὁμοούσιον τῷ Πατρί, δὶ' Οὐ τὰ πάντα ἐγένετο». «Τὸν δὶ' ἠμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα ἐκ τῶν οὐρανῶν».

Τὸ «σαρκωθέντα ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς Παρθένου καὶ ἐνανθρωπήσαντα», ἀντικαθίσταται μὲ «συλληφθέντα ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καὶ γεννηθέντα ἐκ τῆς Παρθένου Μαρίας», δηλαδὴ ἀφαιρεῖται τὸ «σαρκωθέντα» καὶ τὸ «ἐνανθρωπήσαντα».

Ἀλλάζει ἡ σειρὰ τῶν λέξεων σχετικὰ μὲ τὰ Πάθη, τὴν Σταύρωση καὶ τὴν Ταφὴ τοῦ Κυρίου, προστίθεται ἡ λέξη «θανόντα», προστίθεται ἡ φράση «κατελθόντα εἰς τὸν ἅδη», διαγράφεται ἡ φράση «κατὰ τὰς Γραφᾶς» (ἀναστάντα τὴ τρίτη ἡμέρα), προστίθεται ἡ φράση «καὶ πάλιν ἐκ νεκρῶν» (ἀναστάντα).

Προστίθενται οἱ λέξεις (ἐκ δεξιῶν του) «Παντοκράτορος Θεοῦ» (Πατρός).

Ἀφαιροῦνται οἱ φράσεις «μετὰ δόξης» (ἐρχόμενον) καὶ «οὐ τῆς βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος».

Γιὰ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα ἀφαιρεῖται τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ σχετικοῦ ὄρου: «τὸ Κύριον, τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῶ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν προφητῶν».

Γιὰ τὴν Ἐκκλησία ἀφαιροῦνται οἱ φράσεις: «μίαν... καὶ ἀποστολικὴν»

Τὸ βάπτισμα δὲν ἀναφέρεται καθόλου, ἀλλὰ μόνον ὁ σκοπὸς τοῦ βαπτίσματος (πιστεύω στὴν ἄφεσιν ἁμαρτιῶν).

Τὸ «προσδοκῶ ἀνάστασιν νεκρῶν» γίνεται «τὴν ἀνάστασιν τοῦ σώματος» (πιστεύω).

Τὸ προσδοκῶ «ζωὴν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος» γίνεται «πιστεύω... (εἰς) ζωὴν αἰώνιον».

Ἐπίσης προστίθεται ἡ φράση «πιστεύω… (εἰς) τὴν κοινωνία τῶν ἁγίων», ποὺ δὲν ὑπάρχει στὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως.

* * *

Γίνεται φανερὸ ὅτι ὁ τύπος αὐτοῦ του Συμβόλου τῆς Πίστεως εἶναι διαφοροποιημένος ἀπὸ τὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως ποὺ θεσπίσθηκε ἀπὸ τὶς δύο πρῶτες Οἰκουμενικὲς Συνόδους καὶ ἔγινε ἀποδεκτὸ ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία, καὶ ἕνα τέτοιο Σύμβολο μπορεῖ νὰ γίνη ἀποδεκτὸ ἀπὸ πολλὲς χριστιανικὲς παρατάξεις. Ἐνδεχομένως μὲ τὸν τρόπο αὐτόν, μὲ τέτοιες ἀλλαγὲς καὶ μειώσεις τῆς πίστεως ἐπιδιώκεται ἡ «ἕνωση». Ἕνα τέτοιο Σύμβολο, μὲ τὴν ἔγκριση μάλιστα τοῦ Πάπα, ποὺ τότε ἦταν Καρδινάλιος καὶ Πρόεδρος τῆς σχετικῆς Ἐπιτροπῆς «Πίστεως», δίνει κύρος σὲ τέτοιες δογματικὲς μεταρρυθμίσεις.

Ἔχει ἀπόλυτο δίκαιο καὶ τὸν εὐχαριστῶ γιὰ τὴν ἐπισήμανση αὐτή. Νομίζω ὅμως ὅτι πέρα ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἀνάλυση ἡ οὐσία τῶν παρατηρήσεών μου δὲν διαφοροποιεῖται.

Πράγματι, αὐτὸς ὁ τύπος τοῦ Συμβόλου τῆς πίστεως ποὺ παρέθεσα στὴν ἀρχὴ καὶ χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τοὺς Παπικοὺς δὲν εἶναι πρόσφατο δημιούργημα, ἀλλὰ προέρχεται ἀπὸ τὸν 6ο ἡ 7ο αἰώνα καὶ ὅπως ἀναλύει ὁ ἀείμνηστος Καθηγητὴς Ἰωάννης Καρμίρης θεωρήθηκε ἀπὸ τοὺς Λατίνους ὡς Ἀποστολικὸ Σύμβολο, χωρὶς νὰ εἶναι.

Εἶναι γνωστὸν ὅτι πρὶν τὴν Ἃ' Οἰκουμενικὴ Σύνοδο οἱ κατὰ τόπους Ἐκκλησίες χρησιμοποιοῦσαν διαφόρους τύπους κειμένων ὡς βαπτιστήρια καὶ ὁμολογιακὰ Σύμβολα. Ὁ τύπος τοῦ Συμβόλου ποὺ βρῆκα καταγεγραμμένο σὲ προσευχητάριο τῶν «Καθολικῶν» εἶναι ἐξέλιξη καὶ συμπλήρωση τοῦ Βαπτιστηρίου Συμβόλου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρώμης, τὸ ὁποῖον Βαπτιστήριο Σύμβολο πιθανὸν προέρχεται ἀπὸ τὸ τέλος τοῦ β αἰῶνος. Κατὰ τὸν Ἰωάννη Καρμίρη ὁ τελικὸς αὐτὸς τύπος ἑλκύει τὴν καταγωγή του ἀπὸ τὴν νοτιοδυτικὴ Γαλλία καὶ καταρτίσθηκε κατὰ τὸν 6ον ἡ 7ον αἰώνα. Θεωρήθηκε ὡς γνήσιο Ἀποστολικὸ Σύμβολο καὶ στὶς ἀρχὲς τοῦ 9ου αἰῶνος εἶχε ἀποκτήσει μεγάλη θέση στὴν Δυτικὴ Εὐρώπη καὶ χρησιμοποιόταν στὴν λατρεία ἀντὶ τοῦ Συμβόλου Νικαίας – Κωνσταντινουπόλεως. Ἡ ἐπικράτηση αὐτὴ ὀφειλόταν στὸ ὅτι ἐθεωρεῖτο ἱερὸ κείμενο ποὺ συνετάγη ἀπὸ τοὺς Δώδεκα Ἀποστόλους καὶ μάλιστα κάθε ἄρθρο τοῦ συνετάγη ἀπὸ κάθε ἕναν ἀπὸ τοὺς Ἀποστόλους.

Οἱ Ὀρθόδοξοι ἀγνοοῦσαν τὴν ὕπαρξη τοῦ τύπου αὐτοῦ του Συμβόλου καὶ χρησιμοποιοῦσαν τὸ γνωστὸ Σύμβολο ποὺ καταρτίσθηκε ἀπὸ τὶς Α' καὶ Β' Οἰκουμενικὲς Συνόδους, ποὺ χαρακτηρίζεται ὡς Σύμβολο Νικαίας –Κωνσταντινουπόλεως. Μάλιστα δὲ ὅταν οἱ Λατίνοι κατὰ τὴν ἑνωτικὴ Σύνοδο τῆς Φερράρας - Φλωρεντίας (1438-1439) ἐπικαλέσθηκαν τὸ λεγόμενο Σύμβολο τῶν Ἀποστόλων, ὁ ἅγιος Μάρκος ὁ Ἐφέσου ὁ Εὐγενικὸς ἀπάντησε : «Ἠμεῖς οὔτε ἔχομεν, οὔτε εἴδομεν σύμβολον τῶν Ἀποστόλων». Ἐπίσης, ἡ γνησιότητα αὐτοῦ του Συμβόλου ἀμφισβητήθηκε καὶ ἀπὸ διαφόρους ἐπιστήμονας (Λατίνους καὶ Διαμαρτυρομένους) καὶ ἡ ἀντίληψη περὶ ἀποστολικῆς προελεύσεως τοῦ τύπου αὐτοῦ του Συμβόλου τῆς Πίστεως θεωρεῖται ὡς μυθώδης.

Τὸ ἐρώτημα, ὅμως, ποὺ παραμένει εἶναι : γιατί οἱ Λατίνοι μὲ τὴν ἔγκριση τοῦ σημερινοῦ Πάπα, χρησιμοποιοῦν στὸ «προσευχητάριο» αὐτὸν τὸν τύπο τοῦ φερομένου ὡς ἀποστολικοῦ Συμβόλου ποὺ εἶναι συντομώτατο καὶ ὄχι τὸ Σύμβολο Νικαίας – Κωνσταντινουπόλεως, ποὺ εἶναι ὁλοκληρωμένο καὶ καθιερωμένο καὶ ὁπωσδήποτε ἀντικατέστησε ὅλα τὰ προηγούμενα Σύμβολα;

Ὁ ἀείμνηστος Καθηγητὴς Ἰωάννης Καρμίρης ὑποστηρίζει ὅτι τὸ φερόμενο ὡς Ἀποστολικὸ Σύμβολο ποὺ χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τοὺς Λατίνους «ἐπεβλήθη ὡς βαπτιστήριον καὶ λειτουργικὸν σύμβολον ἐν τῷ Φραγκικῶ κράτει διὰ τῶν ἐπιδιωκόντων λειτουργικὴν ὁμοιομορφίαν ἐν αὐτῶ Φράγκων ἡγεμόνων καὶ μάλιστα τοῦ Καρλομάγνου».

Ἔπειτα, ὁ τύπος αὐτὸς τοῦ Συμβόλου τῆς πίστεως παρέμεινε ἐπὶ μακρὸν στὴν Δύση, μάλιστα δὲ ἀπὸ τοὺς Λατίνους, παρέλαβαν αὐτὸν τὸν τύπο οἱ Διαμαρτυρόμενοι, ἐκ τῶν ὁποίων μνημονεύονται ὁ Λούθηρος, ὁ Καλβίνος, ὁ Ζβίγγλιος καὶ ἄλλοι. Ἐπίσης χρησιμοποιεῖται καὶ στὴν Ἀγγλικανικὴ Ἐκκλησία, στὴν ὁποία «ἀναγινώσκεται δὶς τῆς ἡμέρας κατὰ τὴν πρωϊνὴν καὶ τὴν ἑσπερινὴν ἀκολουθίαν, τὴν κατήχησιν, τὸ βάπτισμα καὶ τὸ χρίσμα». Καὶ ὅπως σημειώνει καὶ πάλιν ὁ Καθηγητὴς «τὸ κύρος τοῦ Ἀποστολικοῦ Συμβόλου ἐνισχύθη σημαντικῶς κατὰ τὰς τελευταίας τρεῖς δεκαετίας, συνεπεία τῆς ἐν τὴ οἰκουμενικὴ κινήσει τῶν Ἐκκλησιῶν προβολῆς αὐτοῦ ὡς ἑνωτικοῦ συμβόλου καὶ κρίκου μεταξὺ τῶν διϊσταμένων Ἐκκλησιῶν».

Φαίνεται, λοιπόν, καθαρὰ ὅτι ἡ προβολὴ καὶ χρήση ἀπὸ τὴν «Καθολικὴ Ἐκκλησία» τοῦ φερομένου ὡς Συμβόλου τῶν Ἀποστόλων, χωρὶς νὰ εἶναι, καὶ ἡ παραθεώρηση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως ποὺ συνεκρότησαν οἱ Α' καὶ Β' Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι, γίνεται μέσα στὴν οἰκουμενιστικὴ προοπτικὴ καὶ στὴν ἑνωτικὴ προσπάθεια τῶν Λατίνων. Ἀλλὰ «ἕνωση τῶν Ἐκκλησιῶν» χωρὶς ἑνότητα τῆς πίστεως, ὅπως διατυπώθηκε ἀπὸ τὶς Οἰκουμενικὲς Συνόδους, εἶναι ψευδὴς καὶ ἀναποτελεσματική. Δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παρακάπτωνται οἱ ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων μὲ δῆθεν «ἀποστολικὰ» σύμβολα, ὡσὰν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας νὰ ἀλλοίωσαν τὴν διδασκαλία τῶν ἁγίων Ἀποστόλων καὶ νὰ μὴν εἶναι ἡ γέφυρα ποὺ συνδέουν τοὺς ἁγίους Ἀποστόλους μὲ τὴν κάθε ἐποχή μας. Οἱ μινιμαλιστικὲς καὶ μαξιμαλιστικὲς ἀπόψεις ποὺ γίνονται σὲ βάρος τῆς πίστεως τῆς Ἐκκλησίας, ἀποτελοῦν παραχάραξη τῆς ἀληθείας.

Πάντως δική μου ἄποψη - ὑποψία εἶναι ὅτι οἱ Λατίνοι χρησιμοποιοῦν τὸν τύπο αὐτὸν τοῦ Συμβόλου, πέραν τῆς οἰκουμενιστικῆς προοπτικῆς καὶ τῆς ἑνωτικῆς προσπάθειας καὶ γιὰ νὰ ἀμβλύνουν τὶς ἐντυπώσεις ποὺ δημιουργοῦνται ἀπὸ τὴν προσθήκη τοῦ Filioque, καὶ ἴσως νὰ ὑπονομεύσουν ὡς πρὸς τὸ σημεῖο αὐτὸ τὶς ἀποφάσεις τῶν δύο πρώτων Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Ἀλλὰ καὶ ἡ ἀνάγνωση ἀπὸ τοὺς Λατίνους ἐνίοτε τοῦ Συμβόλου Νικαίας – Κωνσταντινουπόλεως χωρὶς τὸ filioque, ὅπως ὑπεστήριξα διὰ μακρῶν παλαιότερα, γίνεται μόνον γιὰ ἱστορικοὺς λόγους χωρὶς οὐσιαστικὰ οἱ Λατίνοι νὰ ἀποδεσμεύωνται ἀπὸ τὴν αἱρετικὴ διδασκαλία τοὺς περὶ ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ.

* * *

Θὰ πρέπη νὰ παρατηρηθῆ ὅτι ὡς πρὸς τὴν δογματικὴ ἀλήθεια τῆς πίστεως ἐπικράτησαν δύο ὄροι. Ὁ ἕνας εἶναι ὁ «μαξιμαλισμὸς» καὶ ἐννοεῖται ἡ προσπάθεια μερικῶν νὰ προσθέτουν νέες λέξεις καὶ ὅρους στὸ δόγμα γιὰ νὰ ἑρμηνεύεται δῆθεν καλύτερα ἡ πίστη ἡ νὰ ἐπιδιώκεται μία νέα εὐρύτερη ἑρμηνεία, καὶ ὁ ἄλλος εἶναι ὁ «μινιμαλισμὸς» καὶ μὲ αὐτὸ ἐννοεῖται ἡ προσπάθεια ἄλλων νὰ ἀφαιροῦν λέξεις καὶ ὅρους καὶ νὰ σμικρύνουν τὴν ὁρολογία. Καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἱκανοποιοῦνται ὅλοι ἐκεῖνοι ποὺ θέλουν νὰ λέγωνται Χριστιανοὶ καὶ ἐκεῖνοι ποὺ ἔχουν διαφορετικὲς ἀντιλήψεις ἀπὸ τὴν διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ, τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων. Ἐπιδιώκεται, δηλαδή, ἡ κατὰ τὸ δυνατὸν συνάντηση πολλῶν Χριστιανῶν ἀπὸ διάφορες ὁμολογίες, μὲ ἕνα νέο Σύμβολο ποὺ θὰ καλύπτη ὅλες τὶς δογματικὲς διαφορές. Αὐτὸ συνιστᾶ μία χριστιανικὴ παγκοσμιοποίηση, ἕναν χριστιανικὸ συγκρητισμὸ ποὺ εἶναι μία ἀπὸ τὶς ἀπαιτήσεις «τῆς Νέας Ἐποχῆς».

Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖον ἐπιθυμοῦμε ὁ διάλογος μεταξὺ τῶν Ὀρθοδόξων καὶ τῶν ἑτεροδόξων νὰ διακρίνεται ἀπὸ εἰλικρίνεια καὶ σοβαρότητα. Ἡ προσθήκη τοῦ Filioque στὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως εἶναι μαξιμαλισμὸς καὶ ἡ ἀφαίρεση τῶν βασικῶν ἄρθρων τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως γιὰ τὰ Πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴ ζωή, γιὰ νὰ εἶναι συμβατὰ μὲ τὴν πίστη ὅλων, εἶναι «μινιμαλισμός». Καὶ οἱ δύο αὐτὲς περιπτώσεις εἶναι ἐκπτώσεις ἀπὸ τὴν ἀποκελαλυμμένη πίστη, ὅπως τὴν παρέλαβαν οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι ἀπὸ τὸν Χριστὸ καὶ τὴν διετύπωσαν σὲ ὅρους οἱ ἅγιοι Πατέρες καὶ τὴν διεφύλαξε ἡ Ἐκκλησία.